Azərbaycan Dilinin Qrammatikası - Faq

[Sunyata]

Azərbaycan dili  ilə  bağlı  forumda bir   neçə  mövzularımız olub.   Bu mövzunu sırf praktik fayda üçün  yaradıram.   İstifadəçilərin də  köməyinə arxalanıram.  Bu mövzunu  çox lakonik  şəkildə, əsasən dilimizdə olan və   forumda bizim gündəlik   istifadə  etdiyimiz bəzı nüansları   qeyd etməklə  inkişaf etdirək. 

 

Forumçularımızın savadına şübhəm yoxdur , amma hərdən hansısa qayda haqqında tərəddüd edirik.  Bu halda   interneti və  evdə olan kitablarımızı  ələk - vələk  etməkdənsə , bu mövzuya müraciət edə bilərdik.  Təbii ki,   hamınız  bu "ələk -vələk"dən gəlidyiniz kiçik  nəticələri  bura yazsanız ))

 

Təklif edirəm ki, buraya uzun - uzadı  copy -paste`lər deyil , çox lokanik -  bir iki cümlədən ibarət  olan qayda və ya yeri gələrsə  linklər verək .  Təcrübə sübut edir ki, uzun uzadı  postlar,  adətən , oxunmur ((

 

Qısa və aydın-  bu müasir dövrdə ( İnternet erasında ) anlaşılmaq üçün  olan ən  əsas  üslubdur. 

 

Beləliklə  , irəli  !   Mövzunu , təbii ki,   anı olaraq doldurmaq fikrim də yoxdur .  Sadəcə,  yeri gəldikcə , dilimizin qrammatikasında müəyyən "kəşflər"  və ya yaddaşımızın dərinliklərindən nə isə  əldə  etdikcə  , qısa formada bu mövzuya yerləşdirək.

 

P.S.  Forumda çox savadlı , qrammatik qaydalara  əməl etməklə yazmaq elə də vacib deyil , ( İMHO ) çünki  bura rəsmi dövlət orqanı da deyil.  Hərdən zarafatla sözləri  bilərəkdən təhrif  də edirik , başqa dillərdən sözləri də  olduğu kimi əlavə edirik . Bunlar hamısı  normaldır.   Amma  bu , dilimizin qaydalarına yiyələnməyə  mane olmamalıdır.   Hamıya uğurlar !

Edited September 20, 2014 by Sunyata

[Sunyata]

İlk  öncə   iki link  verirəm . Bunların çox praktik  faydası var.  özüm də  arada baxıram : 

 

Azərbaycan dilinin online orfoqrafik  lüğəti -  http://azerdict.com/orfoqrafiya/

 

Azərbaycan dilinin online izahlı  lüğəti  -  http://azerdict.com/izahli-luget/

Edited September 20, 2014 by Sunyata

[Sunyata]

Amma,  ancaq, lakin, çünki, ona görə ki, yəni   -   bağlayıcılarından əvvəl  vergül  qoyulur. 

Edited September 20, 2014 by Sunyata

[Sunyata]

ki  -  bağlayıcısından sonra vergül qoyulur.

Edited September 20, 2014 by Sunyata

[smile.smile]

doğurdan deyilən bir söz yoxdur. Doğrudan-dır. Sözün kökü doğru-dur. Hər kəs doğurdan yazır. Bilmirəm mövzuya nə qədər aidiyyatı var. Amma, hər kəsin diqqət yetirməyini istədim

[smile.smile]

həmçinin sözündən sonra həmişə vergül işarəsi qoyulmalıdır

[Sunyata]

Cümlədə təkrar  olunan  ya, gah, həm, nə, istər bağlayıcılarından  əvvəl  ( birincisindən başqa) vergül qoyulur.

Arif  həm  işləyir, həm də oxuyurdu.

 

 Cümlədə təkrar olunan   da,də   bağlayıcılarından sonra  (sonuncusundan başqa)  vergül qoyulur.

 

Müəllim də, valideyn də şagird üçün çalışır. 

 

 

 

Edited September 20, 2014 by Sunyata

[smile.smile]

Amma,  ancaq, lakin, çünki, ona görə ki, yəni   -   bağlayıcılarından əvvəl  vergül  qoyulur. 

 

 

Amma,  ancaq, lakin- bağlayıcıları cümlənin ortasında gələrsə, onlardan əvvəl və sonra vergül işarəsi qoyulur

[Sunyata]

Amma,  ancaq, lakin- bağlayıcıları cümlənin ortasında gələrsə, onlardan əvvəl və sonra vergül işarəsi qoyulur

 

Amma , lakin , ancaq   -   cümlənin  axırında ola bilməz.  Ortada olanda  vergül  onlardan əvvəl qoyulur. 

 

Məs.  -    O ayağa qalxdı, lakin danışmadı.

[smile.smile]

Amma , lakin , ancaq   -   cümlənin  axırında ola bilməz.  Ortada olanda  vergül  onlardan əvvəl qoyulur. 

 

Məs.  -    O ayağa qalxdı, lakin danışmadı.

o ayağa qalxdı, pauza  lakin,  pauza danışmadı

[Sunyata]

o ayağa qalxdı, pauza  lakin,  pauza danışmadı

 

Məncə  bu  halda "lakin"dən  sonra vergül qoyulmur, lakin mübahisə  etməyəcəyəm.  Dəqiqləşdirərik ))   

 

P.S.  Əgər bu cümlədə "lakin"  olmasaydı , onda   pauza əvəzinə vergül qoyulardı. 

Edited September 20, 2014 by Sunyata

[smile.smile]

Məncə  bu  halda "lakin"dən  əvvəl  vergül qoyulmur, lakin mübahisə  etməyəcəyəm.  Dəqiqləşdirərik ))   

 

P.S.  Əgər bu cümlədə "lakin"  olmasaydı , onda   pauza əvəzinə vergül qoyulardı. 

Bu cümlə LAKİN-siz yarımçıqdır

[Sunyata]

Bu cümlə LAKİN-siz yarımçıqdır

 

Mürəkkəb cümlənin formasıdır .  Mürəkkəb cümlələr   öz aralarında bağıayıcı və ya vergüllə də  birləşən sadə cümlələrdən ibarət  ola bilər.  

Edited September 20, 2014 by Sunyata

[Sunyata]

Amma,  ancaq, lakin- bağlayıcıları cümlənin ortasında gələrsə, onlardan əvvəl və sonra vergül işarəsi qoyulur

 

Durğu işarələrinin düzgün istifadəsinə dair ( punktuasiya ) bir maraqlı və mötəbər mənbə tapdım - təəssüf ki, evdə bu barədə kitablarım yoxdur - oradan :

 

Cümlənin içərisində olan amma, ancaq, lakin, hətta, yəni, o cümlədən, həmçinin, habelə, halbuki, çünki, yoxsa, ona görə ki, eyni zamanda, ondan ötrü ki bağlayıcılarından əvvəl vergül qoyulur. Məs.: Göyün üzünü bulud aldı, amma yağış yağmadı. Vaxtında gəl, yoxsa içəri keçə bilməzsən.

 

 

İsmayıl MƏMMƏDLİ,

Azərbaycan Prezidenti yanında Dövlət Dil Komissiyasının üzvü,

filologiya elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.-2014.-27 aprel.-S.9.

 

Məqalə tam həcmdə burada - http://www.anl.az/do...14/aprel/74.htm

 

Hiss edirəm ki, bu məqaləyə dönə -dönə müraciət edəcəyəm )) Məqalədən lakonik formada çox vacib qaydaları burada yazacağam. Ümid edirəm ki, professorun mötəbərliyinə heç kim şübhə etməz ))

Edited September 20, 2014 by Sunyata

[Sunyata]

Yəni sözü də həm bağlayıcı, həm ədat kimi işlənir. Bu zaman cümlədə bağlayıcıdan əvvəl vergül yazılır. Ədatdırsa, heç bir durğu işarəsi qoyulmur.

 

Məs.: Kənd ağsaqqalı cavanları, yəni: Mürsəli, Nadiri, Akifi məsləhət gördü (bağlayıcı). Mən Vüqarı, yəni qardaşımı gözləyirəm (bağlayıcı). Bu barədə yəni heç kəsə bir söz deməmisən? (ədat). Yəni bu çox pis işdir? (ədat).

 

Həmin mənbədən .  

 

P.S.  Bu qayda mənim özümə  daha çox aiddir , çünki "yəni"   sözünü tez -tez işlədirəm . ))

Edited September 20, 2014 by Sunyata

[Sunyata]

ki  -  bağlayıcısından sonra vergül qoyulur.

 

"Ki"  barədə  bir düzəliş   -   Ki həm ədat, həm də bağlayıcı kimi işlənir. Ki əgər ədat vəzifəsindədirsə, ondan sonra vergül yazılmır.

 

Məs.: Başa düşmədiyiniz bir şey yoxdur ki? (ədat). 

Məs.: Söz ki var, quş kimidir, buraxarsan uçar (ədat).

 

Həmin məqalədən .

Edited September 23, 2014 by Sunyata

[Museyib Elekber]

Amma,  ancaq, lakin- bağlayıcıları cümlənin ortasında gələrsə, onlardan əvvəl və sonra vergül işarəsi qoyulur

Bunlardan sonra vergül qoyulmur, əvvəl qoyulur.

[Sunyata]

"O" , "Bu"  əvəzliklərinin istifadəsində  vergül işarəsinin qoyulma qaydaları :  

 

1.Mübtəda vəzifəsində işlədilən o, bu əvəzliklərindən sonra feil və köməkçi nitq hissələrindən başqa (feli sifət və modal sözlərdən başqa) , qalan nitq hissələri ilə ifadə olunan cümlə üzvü gəldikdə vergül qoyulur.  

 

Məs.  Bu, mənim dostumdur. O, çox çalışır 

Məs.  O getdi. Bu həm də tələbədir. O nə yaxşı oğlandır?! O necə də yaxşı cavab verdi?!  

 

2. O, bu əvəzlikləri cümlədə təyin vəzifəsində işlənərkən (hansı sualına cavab verir) heç vaxt onlardan sonra vergül qoymaq olmaz.

 

 Məs. O işi mən görməliyəm. Bu tapşırığı düz yazmamışam.  

  

Məqalədən.

Edited September 23, 2014 by Sunyata

[Sunyata]

Köməkçi nitq hissələrindən olan modal sözlərdən sonra, o və bu işarə əvəzliklərindən sonra modal sözlər gələrsə, hər iki tərəfdən vergül qoyulur.

 

Məs. O, əlbəttə, (modal söz) sənə inanır. Bu, təəssüf ki, (modal söz), babamdan qalan son yadigardır

 

Həmin məqalədən. 

Edited September 23, 2014 by Sunyata

[Museyib Elekber]

Köməkçi nitq hissələrindən olan modal sözlərdən sonra, o və bu işarə əvəzliklərindən sonra modal sözlər gələrsə, hər iki tərəfdən vergül qoyulur.

 

Məs. O, əlbəttə, (modal söz) sənə inanır. Bu, təəssüf ki, (modal söz), babamdan qalan son yadigardır

 

Həmin məqalədən. 

 

Qeyd etmək istərdim ki, burada əvəzlikdən sonra gələn vergül həmin əvəzliyin yox, modal sözün vergülüdür. Ümumiyyətlə, modal sözlər həmişə "ətrafdan" vergüllə ayrılır.

[fikus elastica]

3 samit hərf yanaşı işlənə bilməz. Məsələn:sirr sözünə cəm şəkilçisi artırdıqda "r"hərfinin biri düşür,məsələn,sirlər. Amma  "hiss"sözü istisnadır, çünki sözün mənası dəyişir,insan hissləri lampa hisi ilə qarışa bilər.

[Maga Qasımov]

Bir də, "eliyəcəm", "gəlmiyəcəm" yox, eləyəcəm, gəlməyəcəm yazılmalıdır. Və ən əsası, "da", "də" haqqında, əgər sözə sual verildikdə, o, "Nədə?", "Kimdə" və "Harada" suallarına cavab verirsə, deməli "da", "də" şəkilçidir, və söz ilə bitişik yazılmalıdır.

Məsələn: Çantamı evdə qoymuşam. (Harda?)

Və: Mən də bu gün dərsə gəlməyəcəm. (Kim?)

[Maga Qasımov]

Xahiş edirəm, mənə "ki" bağlayıcısı haqqında keçid verin, oxuyum.

[Sunyata]

Bir də, "eliyəcəm", "gəlmiyəcəm" yox, eləyəcəm, gəlməyəcəm yazılmalıdır. Və ən əsası, "da", "də" haqqında, əgər sözə sual verildikdə, o, "Nədə?", "Kimdə" və "Harada" suallarına cavab verirsə, deməli "da", "də" şəkilçidir, və söz ilə bitişik yazılmalıdır.

Məsələn: Çantamı evdə qoymuşam. (Harda?)

Və: Mən də bu gün dərsə gəlməyəcəm. (Kim?)

 

Gəlməyəcəm yox , gəlməyəcəyəm ))

[Sunyata]

Xahiş edirəm, mənə "ki" bağlayıcısı haqqında keçid verin, oxuyum.

 

4 və 16 - cı  postlarımda vergülün qoyulması haqqında məlumat var.   Bağlayıcılar barədə (  o cümlədən də "ki" )  haqqında daha geniş  -  məs.  buradan oxuya bilərsiniz   - http://ahiska-az.narod.ru/d21.htm

 

 Aydınlaşdırma bağlayıcıları: ki, belə ki. Bu bağlayıcılar tabeli mürəkkəb cümlənin budaq cümləsini baş cümləyə müxtəlif cəhətlərdən aydınlaşdırma mə'naları ilə bağlayır. Məs: Aydın idi ki, Məmməd rayona getməyəcək. Müzakirəyə qoyulmuş məsələlər yaxşı həll olundu, belə ki, hamı razı qaldı və s.

 

Bundan əlavə,  buradan  - http://www.qkazimov.gen.az/arxiv/74.htm

 

Ki - izahedici, aydınlaşdırıcı bağlayıcıdır. Ki bağlayıcısı bə’zən yalnız intonasiyanın iştirakı ilə baş və budaq cümlə arasında əlaqə yaradır, başqa bir vasitə olmadan budaq cümləni baş cümləyə bağlayır və bu zaman budaq cümlənin növü cümlənin qrammatik semantikası, baş cümlədən doğan sual əsasında müəyyənləşir; məs.: Mə’lumdur ki, kor koru bəyənməz, Gəlmişəm ki, sizi məsələdən xəbərdar edim

Edited September 23, 2014 by Sunyata

[Perviy]

«Nitq mədəniyyəti»ndən nitqin mədəniyyətinə

http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=35373

 

Azərbaycan yazı dilində elə hadisələr var ki, tamamilə məntiqsizdir; məsələn, bugünkü orfoqrafiya prinsiplərinə görə, bugün və ya bu gün söz və ya söz birləşməsini ancaq bir formada (bu gün) yazırıq. Şifahi dildə təbii şəkildə yerinə görə fərqləndirilən, heç bir məntiqsizliyə, yaxud qüsura imkan verməyən bu hadisə yazı dilində fərqləndirilmir ki, bu da, nəticə etibarilə, dil təfəkkürü səviyyəsində inkar olunur. Müqayisə edək:

1) Mən bugün işə gedəcəm.

2) Yanvarın 1- i istirahət günü olduğuna görə bu gün iş günü deyil.

Birinci halda "bugün" bitişik, ikinci halda isə "bu gün" ayrı yazılacaqdır. Ona görə ki, birinci halda söhbət rusların "seqodnya", ingilislərin "tudey" dedikləri bir söz- anlayışdan, ikinci halda isə birinci növ təyini söz birləşməsindən gedir.

[Maga Qasımov]

Gəlməyəcəm yox , gəlməyəcəyəm ))

Çox sağolun =) Bu haqda da mənə keçid verə bilərsiniz, xahiş edirəm? =)

[Maga Qasımov]

«Nitq mədəniyyəti»ndən nitqin mədəniyyətinə

http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=35373

Azərbaycan yazı dilində elə hadisələr var ki, tamamilə məntiqsizdir; məsələn, bugünkü orfoqrafiya prinsiplərinə görə, bugün və ya bu gün söz və ya söz birləşməsini ancaq bir formada (bu gün) yazırıq. Şifahi dildə təbii şəkildə yerinə görə fərqləndirilən, heç bir məntiqsizliyə, yaxud qüsura imkan verməyən bu hadisə yazı dilində fərqləndirilmir ki, bu da, nəticə etibarilə, dil təfəkkürü səviyyəsində inkar olunur. Müqayisə edək:

1) Mən bugün işə gedəcəm.

2) Yanvarın 1- i istirahət günü olduğuna görə bu gün iş günü deyil.

Birinci halda "bugün" bitişik, ikinci halda isə "bu gün" ayrı yazılacaqdır. Ona görə ki, birinci halda söhbət rusların "seqodnya", ingilislərin "tudey" dedikləri bir söz- anlayışdan, ikinci halda isə birinci növ təyini söz birləşməsindən gedir.

Çox sağolun! =)

[Sunyata]

Çox sağolun =) Bu haqda da mənə keçid verə bilərsiniz, xahiş edirəm? =)

 

Məsələn , elə  burada   -   http://az.wikipedia.org/wiki/Feil

 

- Qəti gələcək fellərə -acaq, -əcək(yacaq, yəcək) şəkilçisi artır-maqla düzəlir və hərəkətin icra olunacağını qətiyyətlə bildirir. Məsələn:

• I al-acağ-am al-acağ-ıq ək-əcəy-əm ək-əcəy-ik
• II al-acaq-san al-acaq-sınız ək-əcək-sən ək-əcək-siniz
• III al-acaq al-acaq-lar ək-əcək ək-əcək-lər

Edited September 24, 2014 by Sunyata

[Museyib Elekber]

Qeyri-qəti gələcək zaman forması felin sonuna -ar² (-yar², saitlə bitən fellərdə) şəkilçisi artırmaqla düzəlir. 

 

I al-ar-am  al-ar-ıq   gəl-ər-əm  gəl-ər-ik

 

II al-ar-san  al-ar-sınız    gəl-ər-sən  gəl-ər-siniz

 

III al-ar  al-ar-lar    gəl-ər  gəl-ər-lər

 

Saitlə bitən iki və daha çox hecalı fellərdəki son saitlə bu şəkilçinin sait hərfi birləşə bilir. Məsələn, söylə(mək)-söylərəm (söyləyərəm), söylərsiniz (söyləyərsiniz)

 

 

 

P.S. Bir şeyi də hamının nəzərinə çatdırmaq istəyirəm ki, inkar formada bu şəkilçi 2-ci və 3-cü şəxslərdə dəyişikliyə uğrayaraq

-mazsan² (-mazsınız²), -maz² (-mazlar²) kimi deyilməli və yazılmalıdır. 

 

I al-mar-am  al-mar-ıq   gəl-mər-əm  gəl-mər-ik

 

II al-maz-san  al-maz-sınız    gəl-məz-sən  gəl-məz-siniz

 

III al-maz  al-maz-lar    gəl-məz  gəl-məz-lər

 

Çoxları bu qaydaya əməl etmir və "almarsan", "gəlmərsiniz" kimi işlədir.

[smile.smile]

Insanın savadı onun yazısından bilinir. Çalışaq savadlı yazaq və ən əsası dilimizi qoruyaq. Bu mövzuda mən çox həssasam

[Sunyata]

Düzgün yazılış "məhşur"   yox , "məşhur" dur.

[Maga Qasımov]

Yoldaşlar, "əksik" yox, "əskik". "Biruzə" yox, "Büruzə". Bir də mən sual verim, bəzi kitablarda "bekar" yazılır, fəqət son zamanlar Qanun nəşriyyatı yeni kitablarında "bikar" yazır, söz fars mənşəlli olduğundandır deyirlər. Hansı önşəkilçi istifadə edilməlidir: "be", ya "bi", mənə elə gəlir ki "bi" önşəkilçisi daha doğrudur, çünki inkar mənasını bildirir. Məsələn: Bisavad, bikef və s.

[sima nagiyeva]

bikef, bisavad - kefsiz, savadsız deməkdir, yəni inkar

bəs bikar nədir o zaman....

bekar - yəni boş (asudə) vaxtı olandır, bəs bikar nədri?

[Sunyata]

Yoldaşlar, "əksik" yox, "əskik". "Biruzə" yox, "Büruzə". Bir də mən sual verim, bəzi kitablarda "bekar" yazılır, fəqət son zamanlar Qanun nəşriyyatı yeni kitablarında "bikar" yazır, söz fars mənşəlli olduğundandır deyirlər. Hansı önşəkilçi istifadə edilməlidir: "be", ya "bi", mənə elə gəlir ki "bi" önşəkilçisi daha doğrudur, çünki inkar mənasını bildirir. Məsələn: Bisavad, bikef və s.

 

 

bikef, bisavad - kefsiz, savadsız deməkdir, yəni inkar

bəs bikar nədir o zaman....

bekar - yəni boş (asudə) vaxtı olandır, bəs bikar nədri?

 

Bikar olmalıdır.   Bi ( farsca inkar )  kar (farsca - iş )  -   işsiz / gücsüz.

[Smile )]

Harda, orda, burda - yalnışdır

Harada, orada, burada - doğrudur.

[Maga Qasımov]

Üzr istəyirəm, fəqət "yalnış" yox, "yanlış" yazılır.

[Sunyata]

Dilimizlə bağlı daha bir elektron   mənbə    -    http://www.qkazimov.gen.az/arxiv/index1.htm

 

 

 

Qəzənfər Şirin oğlu Kazımov

MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİ
SİNTAKSİS

Ali məktəblər üçün dərslik

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmişdir

Edited September 30, 2014 by Sunyata

[Sunyata]

Qəzənfər Şirin oğlu Kazımov

MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİ
Morfologiya

Ali məktəblər üçün dərslik

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmişdir

 

       

 [PDF]  

[gapgara]

Xoş gəlmisiniz,  yoxsa xoş gəlmişsiniz, hansı yazılış düzgündür? Bir çox rayonların girişində də yazırlar bu ifadəni.